Günümüzde “anayasa” kavramını hepimiz duymuşuzdur. Televizyonda, gazetede veya sosyal medyadaki herhangi bir gönderide anayasayı görmüşüzdür. Peki, anayasa ne demektir? TDK’ye göre anayasanın anlamı “bir devletin yönetim biçimini belirten, yasama, yürütme, yargılama güçlerinin nasıl kullanılacağını gösteren, yurttaşların kamu haklarını bildiren temel yasa, kanunuesasi.”. Kısaca devletin kendi halkı için belirlediği kurallardır anayasa. Yüzyıllardır devletlerde belli bir kesimin yazdığı ve diğer kesimin uyduğu kurallar vardır. Ancak modern dünyada toplumdaki her bir bireyin (üstlendiği görev, ırk, din vb. özelliklere bakmadan) uyması için yazılan kurallar (anayasa ve bildirgeler gibi) artmıştır ve artmaktadır. Bunun başlıca nedeni tarihteki ilk anayasa kabul edilebilecek olan Magna Carta’dan günümüze kadar süregelen anayasacılık akımıdır. Günümüz modern toplumunu ve devletleri düzene sokan anayasaların oluşmasını sağlayan anayasacılık akımının tarihine bakmaya ne dersiniz?
Anayasacılığın tarihinden önce anayasanın devlet ve toplum üzerindeki etkisi ve önemini bilmemiz gerekmektedir. Anayasacılığın esas amacı devletin yetkileri, icraatları ve faaliyetleri üzerine, politikacıların ve bürokratların kendi otoritelerinin hudutlarını belirleme gücü ve yetkisine sahip olmalarını engellemek amacıyla bir üst sınır koyma – yani devlet düzeninin üstüne bir kendiliğinden doğan düzeni koyma- çabasının yansıması ve ürünüdür.[1] Hukuk açısından anayasacılık ise nasıl belli kanunlar ve kurallar toplumdaki her bir bireyin davranışlarına bir sınır koyuyorsa aynı şekilde devletin, hükümetin ve iktidara sahip kişilerin faaliyetlerini sınırlandırır. Anayasa aslında bir devletteki kanunların en üst olanıdır, “kanunlar için kanun”dur.
Anayasacılığın
kuvvetler ayrılığı, hukukun hâkimiyeti, anayasal insan hakları rejimi,
federalizm gibi unsurları vardır. Anayasacılığın geleneğine göre hazırlanmış
bir anayasada siyasal düzenle ilgili beş amaç vardır. Bu beş amacın hepsi
devletin kendi halkının haklarına ve özgürlüklerine saygı duyma ve koruması,
devlet iktidarına belli başlı sınırlamalar konulması ve devletin siyasal bir
sistem ve düzen içinde ilerlemesini içermektedir. Daha önceden de dediğim gibi
buradaki genel amaç devleti ve iktidar sahiplerini kontrol etmek ve halkın
özgürlükleri ve haklarını korumaktır.
Anayasacılığın
tarihine giriş yapmadan önce bilinmesi gereken önemli bir husus vardır.
Anayasacılık ne kadar demokrasi ile beraber anılsa da anayasacılığın geçmişi
modern demokrasininkisinden daha eskiye gider ve anayasacılık demokrasinin ima
ettiğinden daha geniş bir alanı ilgilendirir.[2]
Anayasacılığın tarihi çok eskidir. Bazı yazarlar, Antik
Mısır’da yarı-tanrı firavunun uyması gerektiği kurallarda anayasacılığın ilkel
hallerini gözlemlemiştir. Ancak modern anayasacılık açısından bakarsak ilk
anayasa olarak da kabul edilen Magna Carta’yı anayasacılığın bir nevi
başlangıcı olarak sayabiliriz. Ancak anayasacılığın ilk sistematik felsefi
incelemesini Locke ve Montesquieu’nün yazılarında görürüz. Bu
filozoflar anayasacılığın önemli bir unsuru olan kuvvetler ayrılığı doktrininin
temellerini atmıştır.
Anayasacılığın
ilk örneğin Magna Carta olmasının bir nedeni Magna Carta, İngiliz kralı John’un
gücünü sınırlamıştır. Yine İngiltere’de gerçekleşen bir olay anayasacılığın
gelişimi için önemlidir. Bu önemli belge “The English Bill of Rights” olarak
bilinen İngiliz Haklar Bildirgesidir. Bu bildirge sayesinde İngiliz
vatandaşlarının hakları ortaya çıkmış ve monarşiye –yani kral ve kraliyet ailesinin-
ve parlamentoya bir limit koyulmuştur. Ayrıca İngiliz Haklar Bildirgesi, Amerikan Haklar Bildirgesine ilham veren
temel anayasal belgedir.
Amerikan
anayasasına ve Virginia Haklar Beyannamesine gelmeden önce “Aydınlanma Çağı”nı
incelememiz gerekmektedir. Çünkü Aydınlanma Çağı’ndaki felsefi fikirler,
Amerikan anayasası ve benzeri tüm anayasal belgelerinin temelini oluşturmuştur.
Aydınlanma Çağı’nın aydınlarından John Locke ve J.J. Rousseau toplum
sözleşmesini geliştirmişlerdir. Rousseau’ya göre insanlardaki özgürlük sadece
toplumdaki bireyler yasamada doğrudan yönetime sahip olduğunda olmalıdır. Buna
bağlı olarak toplumdaki her bir birey kendilerini yöneten kuralları
belirleyebilmeli ve bu temel kuralları seçebilmelidir. Locke’ye göre ise
herkesi zorlayan bir doğa yasası vardır. Bu doğa yasası olduğu için de insanın
toplumdaki özgürlüğü herhangi bir yasama erkinin egemenliği altında değil,
fakat kendi rızasıyla tabi olduğu meşru iktidarın egemenliği altında
gerçekleşir.[3]
Aydınlanma Çağı’nın önemli iki filozofu da genel olarak iktidarın
sınırlandırılması gerektiğini söylemiştir ve bu da anayasacılığın temel
amacıdır.
Virginia Haklar Bildirgesi yetersiz görülen hükümete
karşı isyan hakkını da içeren insanın doğuştan gelen “doğal haklarını” beyan
etmek üzere George Mason tarafından hazırlanan bir belgedir. Belgede John Locke
’un doktrinini ve Montesquieu’nün güçler ayrılığı ilkelerinin etkileri vardır.
Bu belgenin anayasacılık için önemli olmasının başlıca nedeni Fransız
Devrimi’nin “İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi”ni etkilemesidir.
Amerikan anayasası, yazılı anayasaların ilk
modern örneğidir. Bu anayasa, Amerika Birleşik Devletleri’nin en üstün hukuk
kaynağıdır ve Amerika Birleşik Devletleri teşkilatının iskeletini oluşturur.
Amerikan anayasasını oluşması için kurulan Anayasa Konvansiyonu’ndaki
delegeler, çoğunluk kuralına inanıyorlardır ancak çoğunluğun herhangi bir
adaletsizliğine karşı azınlığı da korumak istiyorlardı. Bu nedenle yönetim
yetkilerini ayırıp her yönetim yetkisi arasında bir denge kurmuşlardır. Böylece
iktidara bir limit getirmişlerdir. Ayrıca Amerika Birleşik Devletleri’ndeki
anayasacılık federal, eyalet ve yerel yönetimlerin yetkilerini Amerikan
anayasası ile sınırlarken vatandaşların medeni ve siyasi haklarının ihlal
edilmemesi gereken temel bir değer haline gelmiştir.
26 Ağustos
1789’da, Fransız İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirgesi ilan edilmiştir. Aslında
Amerikan İnsan Hakları Bildirgesi’nin benzeridir ancak aralarında doğal olarak
farklar da bulunmaktadır. Bu bildirgede modern anayasacılığın temellerini çok
rahatlıkla görebilmekteyiz. Fransız Devrimi sırasında ilan edilen bu
bildirgenin içeriğine gelirsek bildirgede halkın temsilcileri, insan hakları,
evrensel ilkelere ve halkın egemenliğini içermektedir. Anayasacılığın getirdiği
iktidarın gücünün kısıtlanmasını bu bildirgenin üçüncü ve altıncı maddelerinde
görebiliriz. Maddeler şu şekildedir:
· Madde 3: “Egemenlik ilkesi esas olarak ulustadır. Hiçbir kuruluş veya hiçbir birey açıkça ulustan kaynaklanmayan bir yetkiyi kullanamaz."
·
Madde 6: “Yasa, genel iradenin
ifadesidir. Tüm yurttaşların gerek bireysel olarak, gerekse temsilcileri
aracılığı ile yasanın oluşturulmasına katılma hakları vardır. (…)”
Anayasacılık
insan haklarına önem veren ve onu hukuksal yolla koruyan bir akımdır. Bu
nedenle anayasacılığın evrensel ve modern örneği olarak da İnsan Hakları
Bildirgesi’ne bakabiliriz. İnsan Hakları Bildirgesi, hiç kimsenin keyfi veya
sebepsiz tutuklanamaması, herkesin yasalar önünde eşit olması, herkesin özgürce
yaşama hakkı ve benzeri birçok hak insanların evrensel haklarını korurken
devletlere ve iktidar sahiplerine de belli limitler koymaktadır.
Sonuç olarak,
anayasacılık devletin belli bir düzen içinde hareket etmesini sağlayan, iktidar
sahiplerinin gücünü limitleyen, insanların doğal haklarını almasını ve
korumasını sağlayan ve yüzyıllık bir gelişim süreci olan bir akımdır.
Kaynakça
1.
Yayla, Atilla
, “Anayasacılık, Anayasal Demokrasi ve İdeolojiler”, Liberal Düşünce, 66 (Bahar
2012), 13-22.
2.
Çilingir,
Lokma, “Locke ‘un Toplum Sözleşmesi Kuramı”, Temaşa Felsefe Dergisi,
11(2019),31-43.
3.
Sullivan,
Nate, “What is Constitutionalism? –
Definiton, History & Concept”, Study.com,
https://study.com/academy/lesson/what-is-constitutionalism-definition-history-concept.html.
4.
McLean, John. 2021. “History of Western Civilization II.” The Enlightenment | History of Western
Civilization II. Erişim 3 Ocak.
https://courses.lumenlearning.com/suny-hccc-worldhistory2/chapter/the-enlightenment/.
5.
“Toplumsal
Sözleşme.” 2020. Wikipedia. Wikimedia Foundation. 6 Aralık.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Toplumsal_s%C3%B6zle%C5%9Fme.
6.
“Virginia
Haklar Beyannamesi.” 2020. Wikipedia. Wikimedia Foundation. 6 Aralık.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Virginia_Haklar_Beyannamesi.
7.
“Amerika Birleşik Devletleri Anayasası.” 2020. Wikipedia. Wikimedia Foundation. 10 Ekim.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Amerika_Birle%C5%9Fik_Devletleri_Anayasas%C4%B1.
8.
“Constitutionalism in the United States.” 2020. Wikipedia. Wikimedia Foundation. 23 Ekim.
https://en.wikipedia.org/wiki/Constitutionalism_in_the_United_States.
9.
“İnsan Ve Yurttaş Hakları Bildirisi (1789) - Marquis De
Lafayette.” 2021. Batıya Yön Veren
Metinler. Erişim 3 Ocak.
http://dusuncetarihi.kapadokya.edu.tr/makale/insan-ve-yurttas-haklari-bildirisi-1789.html.
10.
Peltason,
Jack Walker. 2004. “Amerika Hakkında:
Amerika Birleşik Devletleri Anayasası Açıklamalı.” ABD Dışişleri Bakanlığı
Uluslararası Bilgi Programları Bürosu.
11.
“Home.” 2021.
İnsan Hakları Derneği. Erişim 3 Ocak.
https://www.ihd.org.tr/insan-haklari-evrensel-beyannames/.
Yorumlar
Yorum Gönder